Έρμαια στη δυστοπία του κοινωνικού φόβου

 

Εκεί όπου οι ανθρώπινοι δεσμοί διαλύονται, το πνεύμα της αλληλεγγύης αποδυναμώνεται, ο χωρισμός και η απομόνωση παίρνουν τη θέση του διαλόγου και της συνεργασίας.

 

Γράφει ο Νίκος Τσαγκρής 

Από την ΑΥΓΗ της Κυριακής 27/6/2021

Δεν προλάβαμε να «χωνέψουμε» τη φρίκη που φάγαμε με το ανατριχιαστικό θρίλερ της ιδιαζόντως ειδεχθούς γυναικοκτονίας στα Γλυκά Νερά, ήρθε το καμπανάκι των ειδικών για το τέταρτο κύμα πανδημίας (μετάλλαξη Δέλτα) που, ξεκινώντας απ’ τη Βρετανία, ακουμπάει ήδη τη Γερμανία και την Ιταλία και απειλεί σύσσωμη την Ευρώπη.     

Έτσι, καθώς η πανδημική περιπέτεια «Covid-19» παρατείνεται, μαζί της μοιάζει να παρατείνεται αυξανόμενη η υπαρξιακή αβεβαιότητα του μέσου Ευρωπαίου πολίτη. Η υγειονομική και  οικονομική ανασφάλεια, το άγχος, η θλίψη, οι ενοχές. Να μεγεθύνεται ο «κοινωνικός φόβος»: ο φόβος φτάνει στο αποκορύφωμά του όταν είναι διάχυτος, διάσπαρτος, ασαφής, όταν δεν συνδέεται με κάτι, όταν παραμένει αποσπασμένος από την πραγματικότητα και αιωρείται ελεύθερα, χωρίς ορατό ειρμό ή λόγο, όταν η απειλή που θα έπρεπε να φοβόμαστε μπορεί να αναφανεί φευγαλέα παντού, δεν μπορούμε όμως να την αντικρίσουμε πουθενά…

Ο Πολωνός κοινωνιολόγος Ζίγκμουντ Μπάουμαν είναι ακαταμάχητος καθώς αναλύει την ανθρωπολογία του φόβου: «Φόβος» είναι το όνομα που δίνουμε στην αβεβαιότητά μας∙ στην άγνοιά μας για την απειλή και για ό,τι πρέπει να κάνουμε – ό,τι μπορούμε και ό,τι δεν μπορούμε να κάνουμε – προκειμένου να τη σταματήσουμε καθ’οδόν – ή να της αντισταθούμε, αν η αναχαίτισή της ξεπερνά τις δυνάμεις μας*».

*******

Είναι κοινός τόπος ότι, στις μέρες μας, η ανθρωπότητα βιώνει μιαν αβάσταχτη δυστοπία, καθώς βαδίζει στα τυφλά προς το άγνωστο. Και αυτό δεν έχει να κάνει μόνο με τον Covid – 19 και τις μεταλλάξεις του, ή την κρίση του καπιταλιστικού συστήματος και την οικονομική κρίση, αλλά και με μια σειρά ακαθόριστων και ασαφών βιοπολιτικών κλονισμών που διαταράσσουν τις ισορροπίες και συνιστούν την «άγνωστη απειλή»…

Ελαφρώς υπερβάλλοντας, θα μπορούσαμε να συνοψίσουμε την εμπειρία ζωής στην Ευρώπη του 21ου αιώνα με τον θαυμαστό τρόπο που ο Γάλλος ιστορικός Lucien Febvre, συνόψιζε (σε τέσσερις λέξεις!) τη ζωή στην Ευρώπη του 16ου αιώνα: «Peur toujours, peur partout» («φόβος πάντα, φόβος παντού»). Ο Febvre , συνέδεσε την τοτεινή παρουσία του φόβου με το σκοτάδι, που άρχιζε έξω από την πόρτα μιας καλύβας και σκέπαζε τον κόσμο έξω από το φράκτη του αγροκτήματος. «Στο σκοτάδι μπορούν να συμβούν τα πάντα, ουδείς όμως γνωρίζει τι ακριβώς θα συμβεί τελικά…»

Μπαίνω στον πειρασμό να συνδέσω αυτή τη θαυμάσια παραβολή του Lucien Febvre για τον φόβο με την ελληνική πραγματικότητα. Να βάλω στη θέση της «καλύβας» την Γερμανία, ας πούμε, και στη θέση του «αγροκτήματος» διάσπαρτες της χώρες της ευρωζώνης, με την Ελλάδα έξω ακόμα κι απ’ τον φράχτη του «αγροκτήματος» να την σκεπάζει βαθύ σκοτάδι: το σκοτάδι δεν είναι η αιτία του φόβου, είναι όμως το φυσικό περιβάλλον της αβεβαιότητας – κι επομένως του φόβου. Και θα συμφωνήσετε υποθέτω, ότι την τελευταία δωδεκαετία (εξαιρέστε  την τετραετία Τσίπρα – ΣΥΡΙΖΑ, αν θέλετε), η χώρα μας αποτελεί το… φυσικό περιβάλλον της αβεβαιότητας στο χώρο της Ε.Ε. Και δη της ευρωζώνης.

*******

Εδώ είναι απαραίτητο να σημειώσουμε την καταλυτική επίδραση των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης και των social media στη δόμηση της «κοινωνίας του Φόβου»: «οι πολιτικοί στη Δύση αξιοποιούν τον φόβο ως πολιτικό εργαλείο», δηλώνει απερίφραστα ο Ζίγκμουντ Μπάουμαν σε συνέντευξη του στη «La Repubblica» με τίτλο «Ο φόβος ως Εργαλείο Κυριαρχίας»

»Ο πυρήνας της σύγχρονης στρατηγικής της κυριαρχίας έγκειται στο να ανάβεις και να κρατάς αναμμένο το φιτίλι της ανασφάλειας… », λέει. Και εξηγεί: «ο φόβος είναι ένα μέσο πολύ ελκυστικό προκειμένου η δημαγωγία να αντικαταστήσει την έλλογη επιχειρηματολογία και η αυταρχική πολιτική τη δημοκρατία…».

Σαν να σκιτσάρει μια mix-καρικατούρα τριών  χαρακτηριστικών εκπροσώπων του ακραίου νεοφιλελεύθερισμού, του εθνοτικού αυταρχισμού και του λαϊκισμού, των Μητσοτάκη, Όρμπαν και Τζόνσον, αντίστοιχα: «δηλώνουν ότι στόχος τους είναι να εγγυηθούν την ασφάλεια του πληθυσμού, αλλά ταυτόχρονα κάνουν ό,τι είναι δυνατό για να υποδαυλίζουν το αίσθημα ενός επικείμενου κινδύνου…»

Ωστόσο, ο καθηγητής Μπάουμαν παραλείπει να μας πει ότι όλο αυτό το σκεύασμα κοινωνικού φόβου διακινείται και εγκαθίσταται από το σύστημα των media της εφαρμοσμένης «μετά – αλήθειας» («Post-truth») ως διαρκής απειλή: μια συνεχής αίσθηση συναγερμού επηρεάζει αρνητικά την ιδέα της ιδιότητας του πολίτη, καθώς και τα καθήκοντα που συνδέονται με αυτήν. Με το φόβο οι ανθρώπινοι δεσμοί διαλύονται, το πνεύμα της αλληλεγγύης αποδυναμώνεται, ο χωρισμός και η απομόνωση παίρνουν τη θέση του διαλόγου και της συνεργασίας.

* Από την εισαγωγή του Ζίγκμουντ Μπάουμαν, στο βιβλίο του Ρευστός Φόβος (Εκδόσεις Πολύτροπον)